Żarnowo powstało zapewne jeszcze w XIV wieku jako wieś książęca. W 1401 roku książę Janusz Starszy nadał tą wieś Marcinowi Babce z Babic podkomorzemu warszawskiemu. Jednocześnie książę przeniósł tą wieś na prawo chełmińskie. Wsie na prawie chełmińskim, które było korzystne dla mieszkańców, były z reguły bogatsze i stąd właśnie już w dawnych wiekach Żarnowo było jedną z większych osad w okolicy.

 Potomkowie Marcina z Babic nie kontynuowali kariery rodu. Żarnowo zapewne sprzedali jakiemuś innemu rodowi, który tu zamieszkał i przyjął nazwisko Żarnowski. Nie wiadomo jednak nawet jakiego herbu używali Żarnowscy, byli to ubodzy szlachcice.

Spis podatkowy z drugiej połowy XVI wieku przekazuje, iż głównym dziedzicem wsi był Jakub Żarnowski posiadający 3 włóki ziemi. Reszta ziemi podzielona była między jeszcze kilku drobnych szlachciców.

Ziemia w tej wsi była zawsze podzielona między wielu właścicieli. Oprócz Żarnowskich i innych rodów szlacheckich drobnej szlachty, część ziemi posiadali tu również inni nieco bogatsi szlachcice. Okresowo posiadaczami ziemskimi części wsi byli nawet Krasińscy herbu Ślepowron.

W końcu XVIII wieku dziedziczyli tu również Grabowscy. W zapiskach na temat tego rodu można znaleźć zapis iż synowie Zygmunta Grabowskiego, dopełnili w 1786 roku działu dóbr ojczystych Golany, część Grudowska, Żarnowa i Grabowa w przasnyskiem. Ziemię przejął tu Jan Grabowski, który w 1792 roku sprzedał ją Szymonowi Grabowskiemu.

Spis właścicieli ziemskich z 1784 roku przekazuje dane o następujących dziedzicach wsi: Grabowscy, Kołakowscy, Szydłowski, Wiśniewski i Żarnowscy. Jak widać mieszkali tu nadal Żarnowscy, być może ich potomkowie mieszkają tu po dziś dzień.

Już na początku XIX wieku była to dosyć rozległa wioska. W 1827 roku naliczono 32 domy i 208 mieszkańców. Obok zaściankowych dworów szlacheckich był tu również obszar ziemi dworskiej, obok której mieszkali również chłopi. Ziemia dworska (folwark) był podzielony między dwóch właścicieli.

Warto wspomnieć, że w czasie powstania styczniowego syn miejscowych rolników niejaki Rybczyński uczeń szkoły mławskiej, poszedł do powstania, schwytany przez Rosjan został skazany na dożywotni pobyt na Syberii. Również inni mieszkańcy wsi uczestniczyli w powstaniu. Dokumenty poświadczają udział Franciszka Kołakowskiego oraz Macieja Kołakowskiego. Pierwszy z nich aresztowany po powstaniu został skazany na długoletni pobyt na Syberii, gdzie zmarł. Drugi przeżył powstanie i aresztowania. Zmarł w 1923 roku w wieku 80 lat.

W 1895 roku Żarnowo liczyło 23 domy i 236 mieszkańców. Obszar wsi wynosił 947 morgi ziemi dworskiej i 226 mórg ziemi chłopskiej.

Spis właścicieli ziemskich z 1912 roku przekazuje iż ziemia folwarczna podzielona była między Władysława Grzybowskiego i Stanisława Załuskiego.

Żarnowo w okresie międzywojennym dzieliło się na wieś i folwark (dwa folwarki). W sumie było tu w 1921 roku 35 domów i 261 mieszkańców. W okresie międzywojennym folwarki żarnowskie zmieniły właścicieli. Jeden z nich liczący 71 ha należał do Józefa Kakowskiego, natomiast drugi (52 ha) był własnością Józefa Klonowskiego.

W okresie międzywojennym działały w tej wsi trzy sklepy z artykułami kolonialnymi J. Andrzejewskiego, E. Dybczyńskiego i W. Skalskiego.



Historia Żarnowa opracowana przez dr Dobiesława Gadomskiego

Żarnowo – wieś w gminie Grudusk, jej nazwę można objaśniać na kilka sposobów, a mianowicie:
  1. Kacper Niesiecki żyjący w latach (1682-1744) autor Herbarza Polskiego, twierdzi, że Bolesław Krzywousty Książe Polski powracając w 1109 r. z wyprawy do Prus i na Pomorze, zatrzymał się w miejscowości Raski, tamże rozjuszony bawół zaatakował odważnego rycerza Biberszteina. Ten pochwyciwszy bawoła za róg tak go skręcił, że go złamał. Bolesław Krzywousty na pamięć tego zdarzenia do herbu mężnego rycerza którym był – róg jelenia dodał róg bawoli. K.Niesiecki i inni heraldycy twierdzą, że w ten oto sposób powstał herb Rogala, którym pieczętowało się w Polsce co najmniej 72 rody. Nie ma jasności czy Bibersztein – pogromca bawołu, czy jego następcy dali początek osadnictwu rodu Rogala na Mazowszu. Być może sam Bibersztein lub któryś z jego sukcesorów osiadłszy na Mazowszu na pamięć przytoczonego tu zdarzenia założył miejscowości (wsie) Żarnów, Zawady, Grudowsk, Rubiesz (prawdopodobnie chodzi tu o Rąbierz k/ Gruduska). K. Niesiecki stwierdza, że u Niemców Ibersztein znaczy kamień Żarnowy (od żarna – do mielenia zboża). Oznaczać to może że nazwa wsi Żarnowo jest wersją spolszczoną nazwiska owego rycerza.

  2. żarnowiec - niski krzew z rodziny motylkowatych o liściach drobnych, kwiatkach żółtych, ujętych w grona, rośnie w lasach i na słonecznych wzgórzach, ma właściwości lecznicze ( Słownik Języka Polskiego). Onomastyka – nauka o nazewnictwie wskazuje na pochodzenie nazw licznych miejscowości mi. innymi od nazw roślin. Wybitny polski onomasta K. Zierhoffer – autor dzieła - Nazwy miejscowe północnego Mazowsza podaje liczne przykłady przekształcania nazw roślin w nazwy miejscowe. Nie można wykluczyć, że ów żarnowiec był źródłosłowem dla nazwy wsi Żarnowo.

  3. żarna - urządzenie do ręcznego przemiału zboża na mąkę i kaszę, na terenach rolniczych Polski znane było co najmniej od początków naszej ery. Samo urządzenie przechodziło ewolucję ale zawsze jego użytkowość oparta była na kamieniu(ach). Być może, że właśnie z owymi żarnami były w jakiś sposób związane losy pierwotnych mieszkańców miejscowości, stąd możliwa nazwa Żarnowo.
  4. można także próbować wywodzić nazwę wsi od jakiegoś staropolskiego imienia, przydomku – przezwiska mieszkańców, jednego z pierwszych właścicieli – osadników. Jednakże ten kierunek poszukiwań (badań) wydaje się mało zasadny.

Wszystkie przytoczone warianty powstania nazwy wsi Żarnowo będą tylko mniej lub bardziej prawdopodobne bez szans na ostateczne zweryfikowanie.

Jednakże wskazanie przez K. Niesieckiego, że założycielami Żarnowa, Grudowska … byli członkowie rodu Rogala wydaję się być dosyć prawdopodobne. Podkreśla on że Rogale "w tymże Mazowszu zdawna w wielkie dygnitarstwa kwitnęli, jako wspomina z listów starodawnych Paprocki (heraldyk XVI wiek), Pomścibora dziedzica z Mnachnacin, kasztelana i starostę Ciechanowskiego i Przasnyskiego w r. 1240, Daszka albo Damiana Rogalę, wojewodę Mazowieckiego w r. 1250." Ludzi rodu kumulującego władzę kasztelana i starosty , wojewody - stać było na prowadzenie nawet własnej polityki osadniczej. Nie jest znane źródło z którego czerpał wiedzę K. Niesiecki na temat powstania herbu Rogala, jeśli był to przekaz ustny to należy się liczyć z różnymi zniekształceniami.

Pomimo licznych wątpliwości można przyjąć, że miejscowości Żarnowo, Zawady, Grudowsk, Rubiesz powstały nie później niż przełomie XI/XII wieku. Na okres powstania przywołanych tu wsi zapewne ważne znaczenie miało ich pograniczne położenie, potrzeby obronne, a także zabezpieczanie biegnących tędy szlaków handlowych. Liczni badacze podkreślają, że w wieku X-XI trwało intensywne (jak na ówczesne warunki) osadnictwo na słabo zaludnionych ziemiach północnego Mazowsza, odkrycia archeologiczne w ogólności opinię tą potwierdzają. Właściwie ze zmiennym natężeniem osadnictwo to trwało na Mazowszu, aż do II połowy XV wieku. W świetle dokumentu mogileńskiego z 1065 r. który do naszych czasów zachował się w wersji z 1138r. odrębnego omówienia wymaga powstanie Gruduska, kwestia ta wykracza jednak poza problematykę przeszłości Żarnowa.

Pierwsza pisemna wzmianka świadcząca o istnieniu Żarnowa znana jest z 1401 r. Zachował się dokument wystawiony przez Janusza I - księcia mazowieckiego zatwierdzający nadanie wsi Żarnowo Marcinowi Bapka z Babic. W dokumencie jest stwierdzenie, że wieś jest na prawie chełmińskim. Dodać należy, że prawo chełmińskie, zwane też magdeburskim, niemieckim nadawane było w Polsce w XIV-XV wieku - wsiom ale przede wszystkim miastom. W odniesieniu do wsi najogólniej określając nadanie tego prawa oznaczało ścisłe określenie obowiązków jej mieszkańców, a zwłaszcza renty uiszczanej w czynszach i naturze. Przed przeniesieniem na prawo chełmińskie istniała duża dowolność w określaniu tych powinności. Dodać należy, że owym prawem mogły być za zgodą Księcia objęte również wsie prywatne i kościelne. Zapis przywołanego dokumentu informuję, że miejscowość była wsią książęcą, a to oznaczało, że była zamieszkana przez ludzi wolnych, zależnych tylko od księcia, w tym zapewne także przez rycerzy - szlachtę.

Dokument mówiący o nadaniu dla Żarnowa prawa chełmińskiego nie zachował się, prawdopodobnie był wystawiony w XIV wieku. Anna Borkiewicz Celińska w rozprawie Osadnictwo Ziemi Ciechanowskiej przypomina o istnieniu w obrębie obszaru rolnego Żarnowa – dziś już nie znanej miejscowości Wola Żarnowska, którą lokalizuje przy drodze do wsi Szpaki. Miejscowość ta znana była prawdopodobnie w XIV-XV wieku, poczym uległa likwidacji. W przekazie ustnym, część pól położonych na wzniesieniu przy drodze Żarnowo - Grudusk określana jest jako leżąca na Pajewie, być może była tam również posadowiona miejscowość o tej nazwie, która z czasem uległa likwidacji.

Jeśli u zarania swoich dziejów Żarnowo było własnością rodu Rogala, to należy przyjąć, że przed końcem XIV wieku miały miejsce wydarzenia o których nic nie wiemy, a które spowodowały, że wieś stała się własnością książęcą – nie wiemy czy w całości czy w jakiejś części. Świadectwa innych dokumentów odnoszących się do omawianej sytuacji wskazują raczej, że Żarnowo w całości było wsią książęcą.

W wieku XIV – XV pojawiają się pierwsze nazwiska, które z czasem stały się dziedzicznymi identyfikatorami osób w pierwszej kolejności pochodzenia szlacheckiego. Niewątpliwie Żarnowo dało początek nazwisku rodu Żarnowskich. Zaznaczyć należy, że poszczególne linie tego rodu posługiwały się następującymi herbami; Biberstein, Brochwicz, Junosza, Kościesza, Pobóg, Poraj, Rogala, Warnia. Jakim herbem posługiwali się Żarnowscy z Żarnowa gminy Grudusk, tego jak dotychczas nie udało się ustalić. Być może, że pisali się herbu Rogala.!? i pochodzili w prostej linii od założyciela wsi ale ta projekcja jest tylko domniemaniem opartym na bardzo wątłych przesłankach. Ród ten w linii męskiej egzystował w Żarnowie do 1825 r., w tymże roku zmarł Kazimierz Żarnowski lat około 45, żonaty z Marianną z Tańskich. W chwili śmierci był wdowcem. Tak więc po około 400 latach obecności nazwisko Żarnowski zniknęło z rejestru mieszkańców Żarnowa.

Osadnictwo i rozradzanie się ludności Mazowsza skutkowało postępującym rozdrobnieniem dóbr szlacheckich. Stopniowo we wsi pojawiali się – głównie za sprawą działów rodzinnych – właściciele cząstkowi, a także kategoria bezrolnych zagrodników (często uważająca się za szlachtę), chłopów i robotników rolnych. Proces ten zapewne nie ominął Żarnowa. Brak jest dokumentów ukazujących owe zmiany w mikroskali. Zbadanie: ksiąg ziemskich, lustracji i rewizji woj. Mazowieckiego - pozwoliłoby przybliżyć realia z tym związane.

Zachowała się lista mieszkańców Żarnowa ofiarodawców - na rzecz kościoła w Grudusku. Lista zawiera 91 osób, kobiet i mężczyzn, sporządzona została prawdopodobnie w 1778 r. przez proboszcza Jakuba Bieńkowskiego. Należy sądzić, że lista zawiera nazwiska osób pełnoletnich ale nie obejmuje wszystkich mieszkańców wsi, brak jest na niej nazwisk niektórych rodzin o których z całą pewnością wiadomo, że w tym czasie byli mieszkańcami Żarnowa.

Około 1775 r. w Żarnowie zamieszkiwali m. innymi następujący posesjonaci; Jakub, Stanisław i Ignacy P(o)(u)rzycki, Andrzej i Kazimierz Żarnowski, Mateusz Pogoński Adam, Jan i Franciszek Majewski, Franciszek i Antoni Grabowski, Jerzy Długokęcki, Tomasz i Franciszek Chrzanowski, Walenty Żmijewski, Roch i Michał Kołakowski, Franciszek i Katarzyna Rapacki, dwóch Zembrzuskich, Michał i Antoni Wiśniewski, Wojciech Grzybowski.

Ich gospodarstwa były obszarowo zróżnicowane. Jedynie Franciszek Grabowski posiadał w Żarnowie kilka włók zwano je dominium, z czasem folwarkiem. O Franciszku Grabowskim wiadomo, że był żonaty z Barbarą z Modzelewskich. Małżeństwo z całą pewnością od 1774 r. zamieszkiwało w Żarnowie, tu też urodziło się siedmioro ich dzieci, znane są losy dwóch córek; Marianny Antoniny ur. w 1777r. i Katarzyny Cecylii ur. w 1778 r. Marianna Antonina Grabowska 13 listopada 1803 r. poślubiła Jana Henryka Totlebena. Małżeństwo w posagu otrzymało – dominium, z zadaniem spłaty Katarzyny - siostry Marianny. J.H. Totleben ur. w 1782 r. zmarł 26 czerwca 1831 r. Małżeństwo zamieszkiwało w Przasnyszu, gdzie J.H.T pełnił szereg funkcji urzędniczych; w 1808 r. konsyliarz Powiatu Przasnysz, 1812 r. konsyliarz, podprefekt rolny. W rezultacie działalności gospodarczej - dominium zostało znacznie zadłużone. Po śmierci J.H.T majątek objął syn Leopold, istniejących długów nie zdołał spłacić, zadłużenie powiększył. W rezultacie w czerwcu 1842 r. dominium wraz z długami sprzedał Adamowi Grabowskiemu ze wsi Szpaki.

Tenże w 1845 r. majątek wraz z długami sprzedał Pawłowi Kłokockiemu właścicielowi dóbr Łęg w gminie Dzierzgowo. P. Kłokocki zmarł w 1857 r.. Leopold Totleben w lipcu 1858 r., a więc po 16 latach nabył ponownie owo dominium od spadkobierców zmarłego. Nabyte dobra Leopold wkrótce zaczął wyprzedawać, 7/19 lutego 1861 r. sprzedał część dóbr; Walentemu Grzybowskiemu, Antoniemu Grzybowskiemu, Jakubowi Rybczyńskiemu – rolnikom z Żarnowa. Pozostałe części sprzedał 12/24 lipca 1865 r., nabywcami byli; Jakub Rybczyński, Jan Grzybowski, Mateusz Chmieliński, każdy z tej trójki nabył jedną włókę. Resztówkę sprzedał 2/14 czerwca 1869 r. Albinowi Kucharskiemu. Sam Leopold poczynając od 1842 r. zamieszkiwał w Przyborowicach Dolnych, prowadził liczne spory sądowe w sprawach długów z tytułu dominium w Żarnowie. Al. Kucharski 5 maja 1873 r. odsprzedał z powrotem Leopoldowi tą część, którą od niego nabył. Poza owym dominium, którego losy przedstawione zostały za okres około 80 lat, we wsi na przestrzeni wieków nie wykształciła się żadna większa posiadłość ziemska wykraczająca poza obszar trzech włók (45-50 ha), która trwałaby dłużej jak 40-50 lat. W latach trzydziestych XX wieku pojawił się majątek rodziny Kakowskich liczący około 70 ha, który został objęty reformą rolną po 1945 r.

W 1827 r. we wsi było 32 domostwa i 208 mieszkańców.
Około 1880-1885 r. było 23 domostwa i 236 mieszkańców.
W 1921 r. było 35 domów i 261 mieszkańców.
Około 2000 r. było 22 domów i około 110 stałych mieszkańców.

Z wydarzeń o charakterze majątkowym wymienić należy uwłaszczenie chłopów. Carskie ukazy uwłaszczeniowe z 2 marca 1864 r. spowodowały, że w Żarnowie kilku rolników, którzy użytkowali ziemie, a nie byli jej właścicielami otrzymało tytuły własności, zostało uwłaszczonych (na podstawie relacji ustnych). Od końca 1868 r. wprowadzono w Królestwie Polskim system podatku gruntowego oparty na klasyfikacji gleb, było to znaczące wydarzenie dla rolników.

Jak wiadomo mieszkańcy Ziemi Ciechanowskiej przez wieki brali udział w osadnictwie polskim na Podolu, Wołyniu, Kijowszczyźnie, Białorusi, w Prusach, w XIX wieku w emigracji do Ameryki, także aktywnie uczestniczyli w wojnach napoleońskich, powstaniach; listopadowym w 1831 r. i styczniowym w 1863 r. Nie udało się ustalić obecności w tych wydarzeniach osób związanych z Żarnowem. Wiadomo jest tylko że z ideą powstania styczniowego wieś wyraźnie sympatyzowała, czynnie je wspierała. W ramach rosyjskich represji po powstaniu skazani zostali na więzienie i zsyłki na Sybir mieszkańcy Żarnowa; Franciszek i Maciej Kołakowscy, Rybczyński.

Wiek XX zapisał się w historii wsi w sposób szczególny. Wybuch I wojny światowej w sierpniu 1914 r. spowodował ogłoszenie przez władze Carskiej Rosji stanu wojennego w całym Królestwie Polskim. Dało to asumpt Rosjanom do zarządzenia ewakuacji mieszkańców strefy pogranicza w głąb Królestwa lub w głąb Rosji. Na przełomie sierpnia – września 1914 część mieszkańców Żarnowa ewakuowała się do rodzin, znajomych byle dalej od linii frontu. We wrześniu 1914 r. Żarnowo znalazło się pod okupacją niemiecką. Front miał charakter ruchomy, zmienny. Do grudnia 1914 r. Ciechanów był trzykrotnie zdobywany przez Niemców i tyleż razy odbijany przez Rosjan. Przasnysz w czasie walk jesienno-zimowych 1914/1915 bywało, że trzykrotnie w ciągu doby przechodził z rąk do rąk.
Od grudnia 1914 r. linia frontu przebiegała na przedpolach Gruduska. Kluszewo, Żarnowo, Rzęgnowo, Kosmowo, Borkowo były po stronie niemieckiej, Grudusk po stronie rosyjskiej. Wiksin i Rąbierz momentami stanowiły ziemie niczyją, były pomiędzy okopami wrogich wojsk. Niemcy na zajętych terenach wyłapywali i wywozili ludzi do pracy w głębi Rzeszy, rekwirowali konie, żywność, wszystko co mogło być im przydatne.

W wyniku ofensywy z lipca-sierpnia 1915 r. Niemcy zajęli całe Królestwo Polskie. Mieszkańcy Żarnowa zaczęli powracać do swoich kompletnie zrujnowanych, rozgrabionych gospodarstw. Część budynków ocalała, po inwentarzu żywym i martwym pozostały wspomnienia. Działalność ludności skoncentrowana była na zapewnieniu sobie egzystencji w warunkach wojennych. Odzyskanie niepodległości w 1918 r. mieszkańcy Żarnowa tak jak całej Polski powitali z radością, młodzież męska za aprobatą rodzin ochotniczo zgłaszała się do powstającego Wojska Polskiego, wśród nich m. innymi Franciszek Pszczółkowski, Anastazy Włodarczyk, Eugeniusz Rybczyński, dwaj bracia Franciszek i Stanisław Gadomscy. W następstwie tego byli uczestnikami wojny polsko - rosyjskiej w 1920 r. Eugeniusz Rybczyński został ranny w czasie tej wojny.

Okres lat 1920-1939 zapisał się pracą nad rozwojem wsi, odbudowano gospodarstwa rolne, pod koniec lat 30 stały się one zasobne jak na ówczesne warunki. To w tym okresie wybudowano własnym sumptem drogę brukowaną do Gruduska, postęp agrotechniczny do rolnictwa wkraczał raczej powoli.

Wybuch II wojny światowej – zgodnie z sugestiami władz polskich oznaczał dla mieszkańców Żarnowa – ucieczkę przed Niemcami. Po klęsce wrześniowej 1939 r. nastąpił powrót z ucieczki do rozgrabionych gospodarstw. Jesienią 1940 r. Niemcy wysiedlili mieszkańców wraz z dziećmi do obozu w Działdowie. Tam dokonano ich segregacji część zwolniono, część wysłano na roboty do Rzeszy. Niemcy wypędzili ludność z terenów położonych na północ od szosy Mława – Przasnysz. Z Żarnowem obeszli się w sposób bardzo okrutny; ludność wypędzili praktycznie nie pozwalając nic zabrać ze sobą, budynki rozebrali i wywieźli, na górce przy drodze do Gruduska zbudowali stanowiska artyleryjskie (brukowane) na których Wermacht ćwiczył swoje umiejętności strzelając do celu, do tego wszystkiego co jeszcze ze wsi pozostało. To strzelanie trwało przez lata (z przerwami) 1942-1944. W 1946 r. mieszkańcy wsi praktycznie gołymi rękami ten plac rozebrali. W 1942 r. część terenów rolnych na wschód od wsi – Niemcy siłami polskich robotników – zalesili. Jako żołnierze udział w II wojnie światowej m. innymi wzięli; Jan Kołakowski - uczestniczył w obronie twierdzy Modlin, jego brat Roman przeszedł wojenną tułaczkę, służył w Wojsku Polskim w Anglii, Ryszard Płoski – zginął w walkach Armii Polskiej w 1939 r., Bolesław Witosławski został wzięty do niewoli, zginął w obozie, Władysław Rybczyński zginął w Powstaniu Warszawskim Edward Rybczyński –internowany na Węgrzech, Gorząch - zginął na Wschodzie itd. Adolf Włodarczyk, Kazimierz Przasnyski, Edmund Kołakowski, Zygmunt Gadomski jako jeńcy wojenni przebywali w niewoli.

Po niszczycielskiej wojnie nie wszystkie rodziny miały odwagę powrócić do Żarnowa. W praktyce w latach 1945-46 do wsi powrócili wszyscy którzy się na to zdecydowali. Mieszkańcy radzili sobie jak umieli, brakowało wszystkiego; narzędzi rolniczych, materiałów budowlanych, inwentarza żywego, wyposażenia domostw w elementarne przedmioty. Jednocześnie trwała i trwa nadal emigracja młodzieży, do wsi powoli wkraczał postęp agrotechniczny, przybywało nowoczesnych maszyn rolniczych. W latach 1959 – 1975 we wsi działało dość prężnie Kółko Rolnicze. W 1960 r. wieś została zelektryfikowana, w 1966 r. wybudowano i uruchomiono cztero klasową szkołę, którą zlikwidowano w 1974 r. , około 1975 r. rozpoczęło się dowożenie autobusem dzieci do szkoły w Grudusku, w 1983 r. wyasfaltowano drogę Grudusk - Żarnowo, w 1991-1992 przeprowadzono meliorację.

8.04.2010 r.                                        Opracował:
                                                             dr Dobiesław Gadomski